نقش اقتصاد گردشگری شهری در پایداری درآمدی
به گزارش پایگاه اطلاعرسانی انجمن علمی اقتصاد شهری ایران، چندی پیش، اولین همایش بینالمللی اقتصاد شهری با رویکرد اقتصاد مقاومتی؛ اقدام و عمل، به همت بانک شهر و با همکاری انجمن علمی اقتصاد شهری ایران با حضور چهرههای برجسته داخلی و خارجی در تهران برگزار شد. در این همایش مقالات متعددی ارائه شد که اغلب آنها نگاه راهبردی برای حل معضلات و چالشهای شهری و همچنین بهرهبرداری از فرصتها در راستای توسعه پایدار شهری داشتند. یکی از این مقالات این همایش «واکاوی اقتصاد گردشگری شهری و نقش آن در پایداری درآمدهای شهری» است که نویسندگان آن کیومرث نعیمی و وفا مهدیزاد از دو دانشگاه تبریز و زنجان هستند. در ادامه، خلاصهای از مهمترین مباحثی که این مقاله بدان پرداخته است ارائه میشود.
***
امروزه صنعت گردشگری بهعنوان یکی از بزرگترین و متنوعترین صنایع دنیا به شمار میآید و از نظر پراکنش، صنعت شماره یک جهان محسوب میشود؛ از جانب دیگر، از بزرگترین مولدهای اشتغال و ثروت در جهان و موتور اقتصادی برای ملل توسعهیافته و در حال توسعه است. براساس پیشبینیهای انجام شده باید تا سال ۲۰۲۰ تعداد گردشگران بینالمللی، به بیش از ۵.۱میلیارد نفر برسد. با بیان اینکه کشور ما براساس اسناد بالادستی باید در افق ۱۴۰۴، میزبان ۲۰ میلیون گردشگر خارجی در سال باشد، طبق آمارها، سهم ایران از تعداد گردشگران جهانی باید به ۵.۱ درصد در سال ۱۴۰۴ افزایش یابد و سهم ایران از درآمدهای گردشگری جهانی نیز باید به ۲ درصد ارتقا یابد و همچنین پیشبینی شده است. در سال نهایی، ما به درآمد ۲۵ میلیارد دلاری از صنعت توریسم، دست یابیم. ازاینرو گردشگری شهری (Urban Tourism)، نیز به یکی از شاخههای مهم گردشگری تبدیل شده است. نواحی شهری به علت آنکه جاذبههای تاریخی و فرهنگی بسیار دارند غالباً مقاصد گردشگری مهمی محسوب میشوند. شهرها معمولاً جاذبههای متنوع و بزرگی شامل موزهها، بناهای یادبود، سالنهای تئاتر، استادیومهای ورزشی، پارکها، شهربازی، مراکز خرید، مناطقی با معماری تاریخی و مکانهایی مربوط به حوادث مهم یا افراد مشهور را دارا هستند که باعث جذب گردشگران بسیاری میشود.
همراه با توسعه گردشگری در نواحی شهری، برای برآوردن نیازهای گردشگران، خدمات حمایتی بیشتری نظیر رستوران و محل اقامت، ساخته میشود، البته بازدیدکنندگانی که از خارج شهر میآیند تنها کسانی نیستند که از این امکانات استفاده میکنند و خود مردم شهر نیز از زیرساختها بهرهمند میشوند. در این ارتباط میتوان به شهرهایی همچون پاریس، لندن، نیویورک اشاره کرد که در درون خود جاذبههای بسیاری را جای دادهاند.تهران، اصفهان، تبریز، مشهد و شیراز در بین شهرهای ایران دارای امکانات، جاذبهها و زیباییهای بیشتری میباشند و هر ساله میلیونها مسافر را برای بازدید از دیدنیهای این شهرها به سوی خود میکشاند. در این راستا چون امروز شهرها و مدیریت شهری در کشور ما با معضل ناپایداری درآمدی روبهرو شده است و چون شهرها، هم مبدأ گردشگری و هم مقصد گردشگری به حساب میآیند، با برنامهریزی جامع و علمی، میتوان سهم گردشگری شهری در ایران را نیز افزایش داد و در نهایت به اقتصاد شهری و ایجاد درآمدهای پایدار شهری کمک شایانی بشود. ازاینرو در این پژوهش برانیم که به تشریح مفاهیم و شناختی بر گردشگری شهری و اقتصاد گردشگری شهری، همچنین عوامل مؤثر در اقتصاد گردشگری شهری و نقش گردشگری شهری در ایجاد درآمدهای پایدار شهری و توسعه شهری و در نهایت راهکارهای مؤثری در حوزه توسعه گردشگری شهری در راستای تحقق ایجاد درآمدهای پایدار شهری را بیان نماییم.
***
شهرها و اقتصاد گردشگری شهری
گردشگری، یک مسأله اقتصادی است که در آن، تجارت مسافرت بر پایه کنشپذیری سرمایهداری در قالب فوردیسم (Torres, ۲۰۰۲: ۸۷) است و سودآوری را در تسخیر فضا به وسیله گردشگری، به نمایش میگذارد. از این رو گردشگری در فرایند عرضه و تقاضا جلوههایی از توسعه را باز مینماید. کارشناسان اقتصادی با تأکید بر جنبههای مختلف گردشگری، نقش آن را در پویایی اقتصادی، بسیار مهم میدانند و سعی بر آن دارند تا با شناخت ابعاد گردشگری، راههای توسعه را در این افق بازجویند (Ateljevic and Doorne, ۲۰۰۳:۱۲۴). ازاینرو اقتصاد گردشگری را میتوان از زوایا و چشماندازهای مختلف مورد بررسی قرار داد.
گردشگری، فعالیت اقتصادی پردامنهای است که شامل صدها بنگاه اقتصادی میشود که برخی از آنها بزرگ و بخش زیادی از آنها کوچک هستند؛ از جمله این بنگاهها شرکتهای هواپیمایی، خطوط حملونقل، آژانسهای مسافرتی، اسکان، رستورانها و مراکز گردهمایی و همایشها را میتوان نام برد. در اینجا همچنین میتوان به خدمات پذیرایی از گردشگران و بخشهایی از مغازههای خردهفروشی، فروشگاههای مواد غذایی و پمپبنزین اشاره کرد (لاندبرگ، ۱۳۸۳: ۷). ازاینرو اقتصاد گردشگری دربرگیرنده انبوهی از هم برکنشهای اقتصادی است که همچون تاری به هم تنیده، شکلدهنده جریانی از عرضه و تقاضا میباشد.
براین اساس میتوان بیان داشت گردشگری با ارزشافزوده قابل ملاحظه در واقع در لایههای بالا، حرکتی غیراقتصادی مینماید که دارای فواید اقتصادی مستقیم و غیرمستقیم فراوانی است. اما خارج از این دیدگاه هرچند گردشگری، گذران اوقات فراغت را دربرمیگیرد، ولی در اصل، مصرف اوقات فراغت است که در روندی از اقتصادی شدن امر اجتماعی، شکل میگیرد (پاپلی یزدی و سقایی، ۱۳۸۲: ۳۱). گردشگری بدون کنش و واکنش میهمان و میزبان نمیتواند وجود داشته باشد و از آنجا که در ازای این کنش و واکنش، مبادله پول صورت میگیرد؛ گردشگری را نمیتوان صرفاً یک موضوع فرهنگی به حساب آورد یا آن را حرکتی غیراقتصادی به حساب آورد.
در این میان گردشگری موجب جلب مسافران به شهرها میشود و این به نوبه خود به معنای درآمد و سود برای سازمانهایی است که گردشگران در آن پول خرج میکنند. و از طرفی در شهرها و کلانشهرها امکانات لازم برای گردشگران به گونهای خاص فراهم است. ضمناً درآمد بهدست آمده از گردشگران به نوبه خود باعث ایجاد درآمد بیشتر، گردش بیشتر و نهایتاً رونق اقتصادی در شهرها میشود (مافی و سقایی، ۱۳۸۸: ۳۲). در واقع، گردشگری، بنیانی مستحکم در پویایی اقتصاد شهری را در شهرها شکل داده و در ارتباط مستقیم با شاخص گردشگرپذیری در فضاهای شهری قرار میگیرد. ازاینرو شهرها به عنوان یک نهاد جغرافیایی، نقش اصلی را در ارتباط با گردشگری بر عهده دارند. برای مثال بیش از ۵۰ درصد از گردشگران بینالمللی که در سال ۲۰۰۰ به امریکا سفر کردهاند ده شهر اول ایالاتمتحده امریکا را بهعنوان مقاصد گردشگری خود برگزیدهاند (Hwang and other, ۲۰۰۶: ۱۵۷).
نقش شهرها در جذب گردشگران و شکلگیری گردشگری شهری، بهعنوان یک الگوی فضایی گردشگری در عصر حاضر، بُعد دیگری از اقتصاد شهری را شکل داده است که به نوسازی و توسعه سیمای شهری، سیستم حملونقل، اقامتهای گردشگری و بهبود و ساماندهی زیرساختهای شهری، منتهی میشود(Barker and Page, ۲۰۰۲: ۲۴۷). علاوه بر آن، گردشگری در شهرها در زمینه اقتصادی، علاوهبر جنبههای مختلف کسب درآمد، به انتقال بخشی از قدرت خرید سایر مناطق به شهرها جذبکننده گردشگری، افزایش تحرک در تولید و توزیع، ایجاد مشاغل و خدمات گوناگون و کمک به سرعت گردش پول، منجر میشود. ازاینرو گردشگری شهری، به گونهای دادوستد اقتصادی شکل میدهد که در یک سو گردشگری و در دیگر سو میزبان قرار دارد و در چارچوب عرضه و تقاضا، به اقتصاد گردشگری شهری شکل میدهد. این مبادله و مصرف گردشگری در چارچوب اقتصاد گردشگری را میتوان به صورت یک الگو ترسیم نمود.
شکل۱: الگوی از اقتصاد گردشگری شهری
مآخذ: (مافی و سقایی، ۱۳۸۹)
بر مبنای الگوی ارائه شده در اقتصاد گردشگری، اصولاً سه گروه را میتوان شناسایی نمود که هر یک اهداف خاص خود را دنبال میکنند: اولین گروه، گردشگران هستند که به دنبال بیشینه کردن منافع روانی و دستاوردهای ناشی از تجربه مسافرت خود به شهرها هستند. دومین گروه، بنگاههای عرضهکننده کالا و خدمات مربوط به گردشگران میباشند که آنها نیز به دنبال بیشینه نمودن سود خود هستند و بالاخره سومین گروه، شهرداری میزبان است که در پی بیشینه نمودن منافع اولیه و ثانویه ناشی از مخارج گردشگری در حیطه قلمرو خود میباشد. غالباً این سه گروه به طور سازگاری باهم همسو است و این همسویی، شرط اصلی شکوفایی اقتصاد گردشگری در یک شهر است. اگر اهداف این گروهها باهم هماهنگ نباشد امید کمی به شکوفایی گردشگری در بلندمدت وجود دارد. رویکرد اقتصاد گردشگری شهری، بر پایه اقتصاد آزاد و در چارچوب عرضه و تقاضا شکل میگیرد. ازاینرو شناخت عرضه و تقاضای گردشگری، شناخت بازار را به دنبال دارد که راهگشای درک اقتصادی از گردشگری است. تقاضای گردشگری، متجانس و یکسان نیست و دارای الگوها و گونههای متفاوتی است که نشاندهنده گرایش اقتصادی بازار گردشگری به سوی مصرفکنندگان یا همان گردشگران است (Tosun and other, ۲۰۰۸: ۱۲۸). در این راستا یکی از شیوههای بررسی تقاضای گردشگری، شناخت وضعیت مسافرت گردشگران با وسیله نقلیههای متفاوت و همچنین زمانهای سفر به یک مقصد گردشگری است. عرضه گردشگری در شهرها دربرگیرنده محصول گردشگری است که شامل مجموعهای از جاذبههای گردشگری، دسترسی و حملونقل، امکانات و تسهیلات زیربنایی، خدمات مهماننوازی و عناصر نهادی و سازمانی است (مافی و سقایی، ۱۳۸۷: ۲۵).
در این میان برای محاسبات اقتصادی گردشگری به دو ضرایب فزاینده اشاره میشود که اولی، ضریب افزایش درآمد و دومی، ضریب افزایش اشتغال است. ضریب افزایش درآمد در گردشگری سبب افزایش ثروت و ضریب افزایش اشتغال موجب ایجاد مشاغل جدید از طریق گردشگری است (پوریا، ۱۳۷۴: ۴۰). این در حالی است که گردشگری، در ارتباط مستقیم با اثرات اقتصادی است. همبستگی این فعالیت اقتصادی با دیگر پارامترهای اقتصاد، به اندازهای است که به عنوان مثال، رشد اقتصادی موجب رشد گردشگری و افول اقتصادی موجب افول گردشگری میشود (پدریان، ۱۳۷۴: ۶۶). از اینرو تقویت ارتباط بین گردشگری و سایر بخشهای اقتصاد، از اهمیت زیادی برخوردار است؛ به گونهای که تقویت این ارتباط، واردات اقلام بهمنظور پشتیبانی از گردشگری را کاهش و اشتغال محلی و درآمدهای حاصل از آن را افزایش میدهد. ازاینرو بررسی اقتصاد گردشگری شهری، بیش از محاسبه میزان اشتغال و ضریب تکاثری درآمد گردشگری اهمیت دارد. این دو پارامتر اقتصادی، بنیادیترین بستر تحلیل اقتصادی را در ارتباط با پیامدهای اقتصاد گردشگری شهری فراهم میآورند.
در این میان، بعد تقاضا در رابطه با اقتصاد گردشگری، در چارچوب محاسبه هزینههای گردشگری، صورت گرفته و به بررسی هزینه یک گردشگر در قبال خدماتی میپردازد که به آنها تعلق میگیرد و متمایز از خدماتی است که به میزبان یا ساکنان شهر ارائه میشود (Law, ۲۰۰۲,: ۹۸). در واقع ورود گردشگران به شهرها تقاضا برای خدماتی از قبیل اقامت، پذیرایی، حملونقل و نظیر اینها شکل میگیرد که برطرف کردن آن توسط میزبان برای گردشگران، بعدی از اقتصاد گردشگری را در ارتباط با تقاضای گردشگری دربرمیگیرد (قرهنژاد، ۱۳۷۴: ۷۵). در اقتصاد گردشگری شهری، فضای گردشگری به صورت کالای بستهبندی شده و قابل فروش به گردشگران عرضه میشود و دربرگیرنده ایجاد پیوستگی بین رفتارهای مکانی، الگوهای در حال تغییر اشتغال و توسعه، در مرحله جمعآوری سرمایهگذاریهای انجام شده (شورت، ۱۳۸۱: ۱۱۱) از طریق گردشگری است. سرمایهگذاری در گردشگری شهری شامل توسعه قابلیتها، فعالیتها، محیط طبیعی و تأسیسات زیربنایی است که دارای منافعی برای ساکنان محلی است. این درحالی است که مدیریت گردشگری شهری در راستای جذب سرمایه متحرک و فعالیتهای شهری باید در یک موقعیت رقابتی فزاینده عمل نماید تا بازگشت سرمایه در چارچوب اقتصاد گردشگری قابل بازگشت باشد.
***
گردشگری شهری، درآمدهای پایدار شهری و توسعه شهری
با توسعه گردشگری و بازدید گردشگران از حوزههای جذاب شهری، نیاز گردشگران به بخشهای شهری و گردشگری بیشتر میشود. توسعه گردشگری باعث پویایی اقتصاد سایر بخشهای شهری میشود (فرزین، ۱۳۸۳: ۱۰). سود اقتصادی و درآمد حاصل از فعالیت گردشگری به صورت مستقیم و غیرمستقیم، قابل بررسی است. رشد اقتصادی که ناشی از سرمایهگذاری است در آینده میتواند ایجاد درآمد و اشتغال نماید. به لحاظ اقتصادی، درآمد حاصل از گردشگری خارجی و حتی داخلی برای هر کشوری در حکم صادرات است (لاندبرگ، ۱۳۸۳: ۲۵۱).
منافع و درآمد مستقیم در فعالیت گردشگری، پولهایی است که گردشگران و مسافران، مستقیماً صرف خرید کالا و خدمات میکنند و سازمانهای ارایهدهنده محصولات و خدمات آن را دریافت میکنند. مزایای غیرمستقیم هم از طریق گردش وجوهی است که مسافر در مقصد خرج میکند. این پول در سامانه اقتصادی شهر به جریان میافتد و سبب تحرک چندباره اقتصادی شهر و افزایش سطح درآمد مردم میشود که این همان اثر تکاثری است (موحد، ۱۳۸۶: ۱۲۱). توسعه اقتصاد شهری و ایجاد منابع درآمد پایدار همواره از دغدغههای مدیران شهری است که تحقق بسیاری از انتظارات و مطالبات شهروندان وابسته به آن است. امروزه شهرهای موفق که نامشان بهعنوان یک مقصد گردشگری، مطرح میشود، بخش مهمی از اقتصادشان را از محل فرصتهای جذب و ساماندهی اشتغال و مسائل مربوط به گردشگری، اداره میکنند. از آنجایی که روشهای سنتی درآمدزایی در شهرها، هزینههای فزاینده اداره شهر را پاسخگو نیست، گردشگری شهری توانسته است بهعنوان صنعتی اشتغالزا، درآمدزا و منبع درآمدی پایدار، توجه مدیران شهری را به خود جلب کند. مدیران شهری میتوانند از طریق برنامهریزی برای توسعه زیرساختهای شهری؛ از قبیل شبکههای ارتباطی و حملونقل، تأسیسات و تجهیزات شهری، توسعه فضاهای باز شهری، فضاهای تفریحی فراغتی و برنامهریزی برای زیرساختهای خدماتی، در رشد و توسعه گردشگری شهری، تأثیر بسزایی داشته باشند. با توجه به جایگاه ویژه شهر، در بسیاری از کشورهای موفق در صنعت گردشگری، شهر، پایه و اساس توسعه این صنعت است ایجاد و توسعه فضاهای شهری مناسب، بازسازی فضاهای متروک و مرده به قصد زنده کردن جنبههای کهن جامعه از جمله مهمترین آثار توسعه گردشگری شهری است. بدین منظور بسیاری از شهرها درصددند تا از ویژگیها و امکانات خاص شهر خود سود ببرند و از مزایای جلب گردشگری شهری بهره گیرند. شهرهایی هستند که از داشتههای طبیعی و تاریخی بهرهمند بوده یا نبودهاند اما در هر صورت در گردشگری موفق بودهاند. این شهرها برجستگیها و ویژگیهایی برای خود کسب میکنند تا ورود مسافر به آنها بیشتر شود. شهرهایی که میخواهند تمایل گردشگر به سوی آنها بیشتر شود، هم نیاز به عمل براساس ضابطه و دانش فنی و تخصصی مدیران شهری دارند، هم باید اولویتهای آنها مورد بازنگری قرار گیرد.
***
راهکارهای جهت توسعه اقتصاد گردشگری شهری در راستای تحقق درآمدهای پایدار شهری
**منابع در دبیرخانه همایش بینالمللی اقتصاد شهری موجود است.