شهرها و چالش تراکم

  به گزارش پایگاه اطلاع رسانی انجمن علمی اقتصاد شهری ایران، تراکم جمعیت یکی از مهمترین مسائل شهری است. در واقع گروهی از غریبه ها موافقت می کنند که زندگی خود را برای حفاظت، فرصتهای مشترک و یا حتی نیاز به با هم بودن در نزدیک یکدیگر سپری کنند. در جهانی که جمعیت شهرنشین آن در حال حاضر بیشتر از ۵۰% است، این وضعیت برای بسیاری از انسان ها مشترک است.

ساده ترین تعریف تراکم، نسبت میزان مردم تقسیم بر زمینی است که در آن حضوردارند. بر این اساس، ۷ میلیارد انسان زندگی می کنند که تقسیم آن بر سطح زمین، به این معنی است که تراکم جمعیت تقریبا ۵۰ نفر در هر کیلومتر مربع است. این جمعیت اگر به طور مساوی بر کوه های جهان، بیابان ها و اماکن دیگر گسترش بیابد، هر فرد ایستاده حدود ۱۵۰ متر دورتر از نفر بعدی قرار خواهد گرفت.

در حالی که از لحاظ بین المللی مرز یک شهر به دلیل مناطق حاشیه ای در حومه آن تعریف نشده است،  اندازه گیری "تراکم شهری" باید همراه با مناطق حاشیه ای آن باشد.

طبق اطلاعات جمع آوری شده توسط دفتر اسکان بشر سازمان ملل متحد (هبیتات)  از دفاتر سرشماری ملی، شهر داکا  پایتخت کشور بنگلادش با تراکم ۴۴۵۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع متراکم ترین شهر جهان است. بیشتر شهرها آسیایی در بالای این لیست قرار دارند: بمبئی در رتبه دوم و مانیل در رتبه چهارم قرار دارند. مدلین، پرجمعیت ترین شهر جنوب آمریکا در رده سوم قرار دارد و با کازابلانکا و لاگوس در آفریقا نیز در رتبه های بعدی قرار دارند.

اما معیارهای اندازه گیری مختلف، نتایج متفاوتی را نیز به دنبال دارد.به عنوان مثال،  سالنامه جمعیتی سازمان ملل متحد معیارهایی را برای "شهر مناسب" ارائه داده است. این اندازه گیری کوچکتر نشان می دهد که مانیل پرجمعیت ترین شهر جهان است.ضمن اینکه کلانشهرهایی مثل پاریس، آتن و بارسلونا نیز در صدر پرجمعیت ترین شهرهای اروپا هستند. نیویورک متراکم ترین شهر در شمال آمریکا و سیدنی متراکم ترین شهر در استرالیا است.

اما چه چیزی باعث تراکم بالا در شهرها می شود؟ در حالی که ریشه های رشد و توسعه شهری پیچیده و به هم پیوسته هستند، عواملی وجود دارند که به سادگی مردم را به زندگی در محیط های با تراکم جمعیت بالا  مجبور می کنند. نخست عامل مرزهای طبیعی هستند. ماله، پایتخت مالدیو، جزیره ای با مساحت کوچک ۵.۸ کیلومتر مربع و جمعیت آن بیش از ۱۳۰،۰۰۰ نفر است. در این شهر ساختمان بلند و فوق العاده دیدنی و جذاب از لحاظ معماری وجود ندارد، اما نیاز به ساخت بر روی هرقطعه ممکن از زمین به معنی تراکم ۲۳۰۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع است.

تاثیر زندگی متراکم انسانها در یک جزیره با محدویت مساحت، می تواند به تراکم زیاد منجر شود. قبل از آن متروکه شدن و باقی ماندن ویرانه ها روی جزیره هاشیما نزدیک به ناکازاکی در ژاپن، بیش از ۵۰۰۰ نفر  در یک منطقه با حدود ۴۰۰ متر طول و با تراکم بالای ۸۳۵۰۰ نفر بر کیلومتر مربع زندگی می کردند.

یکی دیگر از علتهای تراکم، مرزهای دفاعی هستند. از تپه های شبیه قلعه در عصر آهن تا قلعه های قرون وسطی، حفاظت نظامی مردم را تشویق به زندگی در یک چارچوب مشخص می کند. در اروپا، در پایان قرن ۱۷، دژهای مستحکم بسیاری از شهرها را احاطه بود. اثر این محاصره نظامی هنوز هم در نوار غزه اعمال می شود که به طور کامل در توسط اسرائیل و مصر مسدود شده و در رتبه پنجم بالاترین تراکم جمعیت در روی زمین است.

پس از آن زمان آغاز بهره برداری از فضای عمودی بود. مورخان می گویند که در رم باستان بیش از ۱ میلیون نفر جمعیت وجود داشته(هر چند این رقم تردید است)، که بسیاری از آنها در جزیره ها بصورت فشرده زندگی می کردند و بلوک های آپارتمانی افزایش تا شش طبقه بالای مغازه افزایش یافت. این فرم شهری هنوز در اروپای معاصر مرسوم است.

اختراع آسانسور امکان افزایش تراکم را فراهم کرد. با استفاده از بعد سوم، ساختن آسمان خراش نیز امکان پذیر شد. این امر منجر به ایجاد دره منهتن شد که حتی امروز هم با مقدار زیادی فضای تجاری دارای تراکم ۲۶۰۰۰ نفر بر کیلومتر مربع است. همچنین هنگ کنگ با جنگل های خود دارای بلوکهای مسکن ۷۰ طبقه شلوغ در پای کوه  شد.

تنها محدودیت های فیزیکی منجر به تراکم جمعیت نمی شوند، بلکه مسائل اقتصادی نیز در این میان دخیل هستند. مردم باید مکانی برای زندگی پیدا کنند، و زمانی که فشار اقتصادی قوی به مردم وارد می شوند، آنها به منطقه ای با کمترین امکانات کوچ میکنند و بدین ترتیب زاغه نشینی گسترش می یابد.  انفجار جمعیت در ۲۰ قرن بیستم و  فشار اقتصادی موجب ایجاد محلات فقیر نشین با بیشترین تراکم می شود. این امر باعث می شود که این محله ها اغلب از لحاظ سیاسی و از طرف دولتبه رسمیت شناخته نشوند و در نتیجه موجب عدم امنیت، افزایش جرم و جنایت، مبادله مواد مخدر، بیماری، بلایای طبیعی، محرومیت و فقدان آموزش می شود.

معماری و شهرسازی مدرن یکی از مفاهیم اصلی کنترل تراکم است. لوکوربوزیه، یکی از اولین پیشگامان معماری مدرن و سبک بین‌المللی معتقد به ساختن ساختمان های متراکم احاطه شده توسط چشم انداز طبیعی و  بطور کلی ایجاد فرم شهری متمدن تر به شهرها بود. در برنامه بازسازی پس از جنگهای جهانی، مفهوم «برج باغ» با کنترل محدودیت هکتار به وجود آمد و ساخت شهرهای جدید به معنای یک تلاش سیاسی برای کاهش تراکم شهری بود.

البته تراکم اصولی و حساب شده نیز از سوی کارشناسان شهری مورد توجه قرار گرفته است. استدلال وجود تراکم در آپارتمانهای شهرهای مدرن توسط برخی جغرافی دانان از جمله «ریچارد فلوریدا» نیز مورد حمایت واقع شده است. وی معتقد است که زندگی مردم بصورت متراکم، منجر به «تراکم برخورد» و همچنین نوآوری در زندگی مدرن می شود.

تراکم بالا با استفاده از حمل و نقل عمومی بیشتر و سفرهای کوتاه تر می تواند موجب کارآمدتر شدن شهر شود. در واقع خانه های متراکم به معنی اشتراک انرژی با یکدیگر است؛ بنابراین تراکم می تواند اثر مهمی بر کاهش انتشار کربن و آلودگی هوا داشته باشد. به عنوان مثال، "هاروارد  اد گلیسر" می گوید: "هر کسی که معتقد است گرم شدن کره زمین یک خطر واقعی است، باید زندگی متراکم شهری به عنوان بخشی از راه حل  آن در نظر بگیرد."