«خزش شهری» با شهرها چه می کند؟
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی انجمن علی اقتصاد شهری ایران، یکی از اساسی ترین مباحثی که امروزه در دنیا مطرح گردیده، تغییرات کاربری اراضی می باشد که همگام با رشد لجام گسیخته شهرها به سوی نواحی پیرامونی شکل گرفته است و سبب از بین رفتن عرصه های کشاورزی و ناپایداری آن گردیده که درکنار خود مشکلات زیست محیطی عدیده ای را سبب شده است. این روند تا زمانی ادامه می یابد که سایر روستاها نیز با گذشت زمان به شهر می پیوندند و بدین ترتیب خزش شهری یک گسترش نامنظم و پراکنده ای را در پیرامون شهر ایجاد می نماید.
الگوی خزش شهری از دهه ۱۹۶۰ درگفتمان شهری به طور جدی مطرح و تا مدت های مدیدی به عنوان پدیده ای مختص شهرهای آمریکایی در نظر گرفته می شد که به خاطر وفور زمین های ارزان، ساخت بی رویه جاده ها و تولید بیش از اندازه ماشین در این کشور رخ داد. اما این امر امروزه به پدیده ای جهانی تبدیل شده است که بیشترکشورهای توسعه یافته و درحال توسعه با آن روبرو هستند. مهم ترین عامل این پدیده را می توان رشد روز افزون جمعیت و افزایش مهاجرت های روستایی-شهری دانست.
از آنجا که رشد سریع جمعیت شهری باعث بوجود آمدن مشکلاتی از قبیل، حاشیه نشینی، افزایش قیمت مسکن، کمبود خدمات و امکانات، آلودگی های زیست محیطی، توسعه ناموزون شهر، اختلال در آمدوشد و.. می شود، مساله توجه به ساختار فضایی شهر و یافتن راه حل هایی برای کنترل و هدایت تحول شکل شهر دارای اهمیت فراوانی است.
رشد افقی شهر فرایندی پویا، بدیهی و مداوم است که اگر این روند سریع، بدون برنامه و ناموزون باشد علاوه بر اینکه ترکیب فیزیکی مناسبی از شهر را پدید نمی آورد، مشکلات فراوانی را در زمینه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی برای شهر به ارمغان خواهد آورد، چنین شکلی از توسعه شهر، الگویی از یک شهر بیمار خواهد بود که دچار آسیب های ناشی از این بی نظمی رشد شده است.
خزش شهری یکی از ویژگی های شناخته شده بیشتر شهرهای کشورهای درحال توسعه است که از نظر اجتماعی و اقتصادی، چشم اندازی از فقر، اسکان غیر رسمی، تغییر کاربری غیر قانونی اراضی در حاشیه شهرها، فقدان یا کمبود خدمات زیرساختی و خدمات عمومی را نشان می دهد.
تغییرات کاربری اراضی یکی از اساسی ترین مباحثی است که امروزه در دنیا مطرح است و همگام با رشد شتابان شهرنشینی شتاب گرفته است. در میان مشکلات و مسائل عدیده ای که پدیده خزش شهری بوجود می اورد تخریب و تبدیل اراضی ارزشمند کشاورزی را می توان مهم ترین آنها به حساب آورد.
در پدیده خزش شهری تراکم جمعیت و کمبود زمین شهر را ناگذیر به توسعه به سمت اراضی پیرامونی هدایت می نماید، شهر نیز با رشد افقی خود به سمت روستا های پیرامونی که در فاصله اندکی از آن واقع شده اند حرکت کرده و اراضی روستایی را درخود حل می کند و با گذشت زمان روستاها به صورت کامل توسط شهر بلعیده می شوند. درطی این فرایند رفته رفته اراضی ارزشمند کشاورزی تغییر کاربری داده و به مرور زمان نمادهای شهری در آن ظاهر شده و در نهایت درشهر ادغام می شود.
شهر خمین نیز مانند اغلب شهرهای کشورمان با افزایش جمعیت و مهاجرت های روستایی-شهری مواجه بوده است که به دلیل رشد سریع جمعیت و فقدان برنامه ریزی صحیح و در نظر نگرفتن نیازها و احتیاجات عمومی و عدم رعایت ضوابط و معیارهای قابل قبول از نظر فیزیکی، فاقد یک گسترش منطقی برنامه ریزی شده بوده و توسعه آن به صورت پراکنده و نامنظم شکل گرفته، که خود مشکلات عدیده ای را باعث شده است.
شهرستان خمین که در انتهای جنوبی استان مرکزی و درکوهپایه های اطراف ارتفاعات زاگرس ، از شمال به اراک و شازند ، از مشرق به محلات، از جنوب به گلپایگان و از مغرب به الیگودرز محدود است. مرکز آن شهر خمین و وسعت ان ۲۲۰۸ کیلومتر مربع معادل ۵/۷ درصد استان است. ارتفاع این شهر از دریا۱۸۰۰ متراست، دارای ۳۳ درجه و۴۳ دقیقه عرض شمالی و۵۰ دقیقه و۷دقیقه طول شرقی است. فاصله شهر تا تهران ۳۲۳ کیلومتر است. به مناسبت واقع شدن برسر راههای گلپایگان و اراک دارای اهمیت ارتباطی است.
درچند دهه اخیر جهت گیری برنامه ها و اتخاذ رویکرد صنعتی و شهری، به دنبال تغییر و تحول در نظام اقتصاد جهانی و تمرکز شدید زیر بناهای اقتصادی و خدماتی در شهرها منجر به مهاجرت شدید جمعیت از روستا به شهر برای به دست اوردن شغل و درامد بهتر، برخورداری از امکانات، رفاه و غیره شده است به طوری که جمعیت شهر خمین در سال ۱۳۳۵تعداد۸۴۹۷ به تعداد ۷۶۷۰۶ نفر در سال ۱۳۹۴ رسیده است.
علاوه بر این گرانی زمین و مسکن در خمین و دسترسی اسان و نزدیکی روستاهای اطراف باعث مهاجرت روستاییان به روستاهای پیرامونی شهر شده است. به طوری که نقش روستاهای پیرامونی شهر خمین تغییر یافته یعنی از حالت کشاورزی خارج شده و اغلب چند نقشی شده است.
مهاجرت و جذب جمعیت این شهر در نواحی پیرامونی و تحولات نقش و عملکرد مراکز مجاور آن دارای اثرات و بازتاب های مثبت و منفی بوده است. در این زمینه نواحی گسترده ای که مورد هجوم ساخت و سازهای مسکونی و غیرمسکونی قرار گرفته اند در آنها اغتشاش فضایی به وجود امده است. ازین رو اغلب پیش زمینه ای برای ادغام و الحاق سکونتگاههای مجزا بوده که میزان زیادی از اراضی ارزشمند کشاورزی را برای ساخت و سازهای مسکونی و غیرمسکونی فراهم کرده است. از آنجا که شهر خمین در دشت همواری قرار گرفته و از جهت غرب، شمال شرقی و قسمتی از جنوب زمین های کشاورزی و باغات این شهر را احاطه کرده است، تنها قسمتی که در آن بافت شهر به اراضی بایر ختم می شود. حد فاصل بین جنوب جاده خمین گلپایگان و ارتفاع بوجه است .
وضعیت طبیعی اراضی بستر کالبدی شهر چنان است که عوامل طبیعی به عنوان مانع محدود کننده توسعه شهر محسوب نمی شود ولی در حال حاضر که بافت کالبدی تا حاشیه جنوبی جاده خمین –الیگودرز بصورت پراکنده پیش رفته است تنها ارتفاع بوجه به عنوان یک عامل محدود کننده مطرح می گردد. همین امر باعث توسعه کالبدی و خزش شهر به نواحی پیرامونی شده است. رشد خمین از صورت قصبه به یک شهر در یک قرن اخیر بیش از همه مرهون موقعیت تجاری آن بوده است.
همچنین مهاجرت های روز افزون روستایی-شهری در شهر خمین باعث افزایش جمعیت شهرنشین این شهر و توسعه کالبدی شهر به نواحی پیرامونی شده که تصاویر ماهواره ای در سه دوره که سالهای ۱۳۴۶، ۱۳۷۶ ،۱۳۹۲ شامل می شود، به خوبی نشان از توسعه کالبدی شهر به سمت پیرامون و نواحی اطراف دارد.
در این فرایند روستاهای فرفهان در شمال، ریحان سفلی درجنوب، اکبرآباد و طنجران در شرق و روستای کوکه در غرب دچار تحولات کالبدی شده و تغییر کاربری اراضی ارزشمند کشاورزی نیز به شدت افزایش داشته است.
تمامی بررسی ها حاکی از توسعه کالبدی شهر خمین به نواحی پیرامونی است. که در اصطلاح به آن خزش شهری می گویند که بیشتر از طریق مهاجرت های روستایی-شهری،گرانی زمین ومسکن، نزدیکی به شهر و...که مهاجران دراطراف و پیرامون شهر استقرار یافته اند شکل گرفته است.
بیشترین اثرات منفی خزش شهری در شهر خمین متوجه اراضی ارزشمند کشاورزی، توسعه ناموزون و بی قواره شهر، ایجاد چشم انداز روستا-شهر، افزایش پدیده حومه نشینی، ایجاد مشکلات برای برنامه ریزان و دست اندرکاران شهری،کمبود خدمات و امکانات و... می باشد.
شهر خمین در دشت همواری قرار گرفته و از جهت غرب،شمال شرقی وقسمتی از جنوب زمین های کشاورزی وباغات این شهر را احاطه کرده است. اراضی بستر کالبدی شهر چنان است که عوامل طبیعی به عنوان مانع محدود کننده توسعه شهر محسوب نمی شود. همین امر باعث توسعه کالبدی وخزش شهر به نواحی پیرامونی شده است. دراین زمینه نواحی گسترده ای که مورد هجوم ساخت وسازهای مسکونی وغیرمسکونی قرارگرفته اند در انها اغتشاش فضایی به وجود امده است. ازین رو اغلب پیش زمینه ای برای ادغام و الحاق سکونتگاههای مجزا بوده که میزان زیادی از اراضی ارزشمندکشاورزی را برای ساخت و سازهای مسکونی و غیرمسکونی فراهم کرده است. همچنین مشکلات فراوانی برای برنامه ریزان شهری برای استقرار امکانات و... به وجود آورده است.
لذا پیشنهاد می شود محل های مشخصی برای استقرار و اسکان مهاجران کم درآمد تعبیه شود و نظارت بیشتری بر روی تغییر کاربری اراضی زراعی صورت گیرد، توسعه کالبدی شهر بیشتر به سمتی باشدکه تغییر و تخریب اراضی زراعی را در پی نداشته باشد، توسعه کالبدی براساس طرح جامع شهری انجام شده و برنامه ریزی شده باشد، از ادغام و الحاق روستاهای پیرامونی شهر به آن جلوگیری به عمل آید، برنامه ریزی هایی برای بهبود وضع کالبدی موجود انجام شود و توسعه راهها و خدمات و امکانات با توجه به مقوله توسعه پایدار شهری انجام شود.
*این گزارش چکیده ای از مقاله علمی با عنوان خزش شهری و اثرات آن بر تغییرات کاربری اراضی کشاورزی(مطالعه موردی شهرستان خمین در ۳۰ سال اخیر) است که در اولین همایش بین المللی اقتصاد شهری ارائه شده است.
